Hai mươi năm đã trôi qua, nhưng tôi vẫn nhớ rõ mọi chuyện bắt đầu như thế nào. Hôm đó, cô Tamara Andreevna gọi tôi lên bảng đầu tiên, tôi được điểm 4, và rồi đến lượt Seriozha. Nó không học bài và, để chống chế, nó lẩm bẩm một cách buồn tẻ về các nguyên tử. Chán quá, tôi bắt đầu vẽ lại các hình ảnh từ sách giáo khoa hóa học. Trong đó có hình vẽ nguyên tử hydro – một hạt nhân, và một electron chạy xung quanh nó:
Tôi thêm mắt và miệng vào. Thành ra thế này:
Nguyên tử đang cười, bởi vì Seriozha nói toàn những điều vớ vẩn về nó… Ngòi bút tôi lại vẽ thêm hai hình nữa – nguyên tử liti và berili:
Tôi nghĩ chúng trông giống như những bánh xe, những nguyên tử này với các lớp vỏ electron kép. Tôi phải vẽ thêm một chút, và sự giống nhau trở nên hoàn hảo:
Thật tiếc nếu không sử dụng những bánh xe tuyệt vời như thế. Tôi vẽ thêm vài đường nét… và một chiếc xe đua xuất sắc hiện ra:
Và đột nhiên một ý nghĩ kỳ lạ nảy ra trong đầu tôi: tại sao không thực sự sử dụng các nguyên tử thay cho bánh xe? Cuốn sách trước mặt tôi đây. Bìa của nó được cấu tạo từ vô số nguyên tử. Cuốn sách tựa lên mặt bàn bằng chính những nguyên tử đó. Như thể nó đang nằm trên những bánh xe vậy. Và điều quan trọng nhất – những bánh xe tí hon ấy đang quay, chúng quay với tốc độ chóng mặt mọi lúc. Thế mà cuốn sách lại bất động… Suy nghĩ một lúc, tôi chợt hiểu ra vấn đề: các nguyên tử-bánh xe quay theo các hướng khác nhau, nên cuốn sách vẫn đứng yên. Giá mà tất cả nguyên tử quay cùng một hướng, cuốn sách hẳn đã chuyển động – và với tốc độ kinh khủng!
Tôi đã suy nghĩ về những nguyên tử-bánh xe trong vài ngày. Và rồi tôi kết luận: không, không thể bắt tất cả nguyên tử quay cùng một hướng. Nếu điều đó khả thi, các nhà khoa học đã khám phá ra nó từ lâu rồi. Và tôi quên bẵng đi những nguyên tử-bánh xe.
Sau khi tốt nghiệp phổ thông, tôi làm việc ở Novaya Zemlya. Rồi tôi thi vào trường Đại học Vật lý Kỹ thuật. Và một hôm, tôi tình cờ thấy một tập thơ cũ kỹ của Sergei Orlov. Tôi mở ra và đọc:
Ai là người phát minh ra bánh xe?
Chẳng ai biết. Tất cả đã quên ông…
Những vần thơ ấy khiến tôi sửng sốt. Nhà thơ viết rằng trong tự nhiên chỉ có các đòn bẩy – chân, cánh, còn bánh xe thì không có; để phát minh ra bánh xe, cần một sự dũng cảm tư duy đặc biệt.
Trong tự nhiên, con người thấy đôi cánh
Và sự nối kết của những đòn bẩy máy móc,
Còn anh, anh nhìn thế giới chẳng giống ai,
Suy nghĩ không bắt chước, không so sánh,
Một lần anh chế tạo nên bánh xe,
Và bánh xe lăn khắp thế gian…
Tôi nhớ lại ý tưởng cũ thời đi học về những nguyên tử-bánh xe. Điều gì đã ngăn tôi khi ấy? Ý tưởng có vẻ quá khác thường, thiếu kiến thức, thiếu tự tin… Còn bây giờ? Tại sao bây giờ không quay lại với ý tưởng ấy? Và tôi đã trở lại với nó, với quyết tâm không lùi bước.
Đôi lúc thật khó khăn. Có vẻ như: không, sẽ chẳng bao giờ có thể bắt các nguyên tử, như theo mệnh lệnh, quay cùng một hướng. Trong những phút đó, tôi lại nhớ đến người phát minh ra bánh xe. Anh ta đã khó khăn hơn, khó khăn vô cùng, nhưng rốt cuộc anh ta đã hoàn thành công việc…
Rừng già nguyên thủy gầm thét,
Muông thú chạy trên bốn chân,
Chim chóc nhào lộn trên bầu trời,
Trong khi anh mệt mỏi nhai mẩu gỗ nhỏ…
Chín lần chúng tôi làm lại thiết bị. Nó dần phình ra, chiếm hết phòng thí nghiệm, một phần thiết bị phải đặt ngoài hành lang. Khi lắp xong thiết bị lần thứ mười, không hiểu sao tôi nghĩ: thôi, được rồi, lần này sẽ thành công! Ba ngày đưa thiết bị vào chế độ vận hành: bơm hút không khí, tạo chân không bên trong buồng thử nghiệm, làm lạnh buồng từ từ bằng hydro lỏng. Ở đó, trong buồng, trên một tấm kính bóng như gương, nằm một tấm berili được đánh bóng cẩn thận. Tôi nhấn nút – và trong lòng buồng, sau những bức tường thép, ánh sáng điều khiển các nguyên tử-bánh xe bùng lên. Nó chỉ kéo dài một phần nghìn giây. Nhiệt độ tức thời tăng vọt, các thiết bị tự động lập tức ngắt ánh sáng. Chúng tôi mở buồng và thấy tấm berili đã di chuyển được bốn milimét! Chỉ bốn milimét thôi, nhưng đó là một chiến thắng. Lần đầu tiên, một vật chất di chuyển bằng những bánh xe-nguyên tử…
Tôi ngồi trên bệ cửa sổ nhìn ra phố, nhìn dòng xe cộ bất tận. Lốp xe xào xạc trên mặt đường nhựa ướt mưa. Bánh xe, bánh xe, bánh xe… Người phát minh vô danh kia đã làm việc thật xuất sắc. Toàn bộ nền kỹ thuật của chúng ta dựa trên việc ứng dụng bánh xe. Nhưng từ hôm nay, một kỷ nguyên mới bắt đầu. Hoặc có lẽ, không phải từ hôm nay? Có lẽ, phải tính từ tiết học xa xưa ấy và những hình vẽ từ sách giáo khoa?..
